1 Mądrość biednego podniesie mu głowę
i posadzi go między możnymi.
2 Nie wychwalaj męża z powodu jego pięknej postawy
ani się nie brzydź człowiekiem z powodu jego wyglądu.
3 Mała jest pszczoła wśród latających stworzeń,
lecz owoc jej ma pierwszeństwo pośród słodyczy.
4 Nie chlub się ubraniem, które cię okrywa,
a w dniu twej chwały nie bądź zarozumiały:
zdumiewające są bowiem dzieła Pana
i zakryte sprawy Jego przed ludźmi.
5 Wielu poniżonych zasiadło na tronie,
i ten, o którym nikt nie myślał, nosił koronę.
6 Wielu panujących bardzo zelżono
i władców wydano w ręce obcych.

Potrzeba rozwagi

7 Nie oskarżaj, zanim dokładnie nie zbadasz,
najpierw zastanów się, a dopiero potem udzielaj nagany.
8 Nie odpowiadaj, zanim nie wysłuchasz,
a w środek mów nie wpadaj!
9 Nie wadź się o rzecz, która ci nie jest konieczna,
i nie mieszaj się do sporów grzeszników!
10 Synu, nie bierz na siebie za wiele spraw,
bo jeśli będziesz je mnożył, nie unikniesz szkody.
I choćbyś pędził, nie dopędzisz,
a uciekając nie uciekniesz.

Ufność w Panu

11 Niejeden pracuje, trudzi się i spieszy,
a tym bardziej pozostaje w tyle.
12 Niejeden słaby potrzebuje pomocy,
brak mu sił i obfituje w biedę,
lecz gdy tylko oczy Pana łaskawie na niego spojrzą,
wydźwignie On go z nędzy
13 i podniesie mu głowę,
a wielu zdumieje się tym, co go spotkało.
14 Dobra i niedole, życie i śmierć,
ubóstwo i bogactwo pochodzą od Pana.
17 Dar Pana spocznie na ludziach bogobojnych,
a upodobanie Jego na zawsze zapewni im szczęście.
18 Niejeden wzbogacił się mozołem i swoją chciwością,
a oto udział jego w nagrodzie:
19 gdy powie: «Znalazłem odpoczynek
i teraz mogę żyć z moich dostatków» -
nie wie, ile czasu minie,
a zostawi je innym i umrze.
20 Trwaj w przymierzu twoim i bądź mu oddany,
a wypełniając je zestarzej się!
21 Niech cię w podziw nie wprawiają czyny grzesznika,
ufaj Panu i wytrwaj w twym trudzie,
albowiem łatwą jest rzeczą w oczach Pana
natychmiast i niespodziewanie wzbogacić ubogiego.
22 Błogosławieństwo Pana nagrodą bogobojnych
i prędko zakwitnie Jego błogosławieństwo.
23 Nie mów: «Czego potrzebuję
i jakie dobra mam mieć od tej chwili?»
24 Nie mów: «Wystarczam sam sobie
i jakież zło może mnie obecnie spotkać?»
25 W czasie pomyślności zapomina się o przykrościach,
a w czasie przykrości nie pamięta się o pomyślności.
26 A dla Pana łatwą jest rzeczą w dzień śmierci
oddać człowiekowi według jego postępowania.
27 Godzina nieszczęścia pokrywa zapomnieniem dobrobyt,
a przy końcu życia wychodzą na jaw sprawy człowieka.
28 Przed śmiercią nikogo nie nazywaj szczęśliwym,
gdyż dopiero w ostatniej chwili poznaje się męża.

Roztropna ostrożność

29 Nie wprowadzaj do domu swego każdego człowieka,
różnorodne są bowiem podstępy oszusta.
30 Jak złowiona kuropatwa w klatce,
tak serce pysznego:
jak szpieg wypatruje on słabe strony,
31 podając dobre rzeczy za złe, przygotowuje zasadzkę
i najlepszym twym zaletom przygania.
32 Przez iskrę węgiel napełnia się ogniem,
a człowiek niegodziwy czyha na krew.
33 Strzeż się człowieka złego, który knuje niegodziwości,
by nie sprowadził na ciebie hańby niezatartej.
34 Przyjmij obcego do domu, a wtrąci cię w zamieszanie
i oddali cię od twoich najbliższych.

1 Mądry władca dobrze swój lud poprowadzi,
a rządy rozumnego będą dobrze uporządkowane.
2 Jaki władca ludu, tacy i jego ministrowie,
jaki władca miasta, tacy i jego mieszkańcy.
3 Król bez nauki zgubi swój lud,
a mądrość władców zbuduje miasto.
4 W ręku Pana są rządy na ziemi,
w swoim czasie wzbudzi On dla niej odpowiedniego władcę.
5 W ręku Pana spoczywa powodzenie męża,
On osobie prawodawcy udziela swej chwały.

Przeciw pysze

6 Za każdy zły czyn nie unoś się gniewem na bliźniego
i nie czyń nic, co jest dziełem zuchwalstwa.
7 Pycha jest obmierzła Panu i ludziom,
a ciemiężenie [innych] uważają oni za [wielkie] przestępstwo.
8 Panowanie przechodzi od narodu do narodu
przez krzywdy, bezprawia, pieniądze.
9 Dlaczego pyszni się ziemia i popiół,
skoro za życia jeszcze wyrzuca swe wnętrzności?
10 Mała choroba, żartuje lekarz,
a kto dziś królem - jutro umiera.
11 Gdy człowiek życie zakończy,
odziedziczy zgniliznę, bestie i robaki.
12 Początkiem pychy człowieka jest odstępstwo od Pana,
gdy odstąpił sercem od swego Stworzyciela.
13 Albowiem początkiem pychy - grzech,
a kto się da jej opanować, zalany będzie obrzydliwością.
Dlatego Pan zesłał przedziwne kary
i takich doszczętnie zatracił.
14 Pan wywrócił trony władców,
a na ich miejscu posadził pokornych.
15 Pan wysuszył korzenie narodów,
a na ich miejscu zasadził pobożnych.
16 Pan spustoszył kraje narodów
i zniszczył je aż do fundamentów ziemi.
17 Wyrwał, zatracił
i wymazał na ziemi ich pamięć.
18 Nie dla ludzi stworzona jest pycha
ani szalony gniew dla zrodzonych z niewiasty.
Kto jest godzien czci?

19 Jakie pokolenie jest poważne? Pokolenie człowieka.
Jakie pokolenie jest szanowane? Bojące się Pana.
Jakie pokolenie jest wzgardzone? Pokolenie człowieka.
Jakie pokolenie jest wzgardzone? Przekraczające przykazania.
20 Wśród braci jest poważany ich zwierzchnik,
a w oczach Pana - są ci, którzy się Go boją.
22 Czy to bogaty, czy godzien sławy, czy biedny -
chlubą ich bojaźń Pana.
23 Nie jest słuszną rzeczą odmawiać czci ubogiemu, ale mądremu,
i nie godzi się szanować człowieka grzesznego.
24 Zwierzchnik, sędzia, władca są poważani,
ale żaden z nich nie jest większy od tego, który się boi Pana.
25 Słudze mądremu służyć będą wolni,
a ten, który posiada wiedzę, nie będzie narzekał.

Pokora i prawda

26 Nie szukaj wymówek, gdy masz spełnić swój obowiązek,
i nie przechwalaj się, gdy przyszedł czas twego poniżenia.
27 Lepszy jest ten, który pracuje, a opływa we wszystko,
niż ten, co przechadza się poważany, a nie ma chleba.
28 Synu, ze skromnością dbaj o cześć dla swej osoby
i oceniaj siebie w sposób należyty.
29 Tego, kto wykracza przeciw samemu sobie, któż usprawiedliwi,
i któż będzie poważał tego, kto hańbi swe życie?
30 Ubogi będzie poważany z powodu swej wiedzy,
a bogaty dzięki swej zamożności.
31 Ten, kto jest poważanym w ubóstwie, o ileż bardziej nim będzie w bogactwie,
a kto jest bez czci w bogactwie, o ileż bardziej będzie nim w ubóstwie.

1 Nie podejrzewaj swej żony,
byś nie nauczył jej złego postępowania przeciw sobie.
2 Nie zaprzedawaj kobiecie swej duszy,
by się nie wyniosła nad twoją władzę.
3 Nie wychodź na spotkanie kobiety rozpustnej,
byś nie wpadł w jej sidła.
4 Nie wchodź w zażyłość ze śpiewaczką,
by jej zamiary cię nie usidliły.
5 Nie wpatruj się w dziewicę,
abyś przypadkiem nie wpadł w sidła kar z jej powodu.
6 Nie oddawaj się nierządnicom,
abyś nie stracił swego dziedzictwa.
7 Nie rozglądaj się po ulicach miasta
ani nie wałęsaj się po jego pustych zaułkach.
8 Odwróć oko od pięknej kobiety,
a nie przyglądaj się obcej piękności:
przez piękność kobiety wielu zeszło na złe drogi,
przez nią bowiem miłość namiętna rozpala się jak ogień.
9 Z kobietą zamężną nigdy razem nie siadaj
ani nie ucztuj z nią przy winie,
aby przypadkiem twa dusza nie skłoniła się ku niej,
byś przez swą namiętność nie potknął się aż do zagłady.

Obcowanie z ludźmi

10 Nie porzucaj starego przyjaciela;
nowego nie można postawić wyżej niego.
Wino nowe, przyjaciel nowy -
jeśli się zestarzeje - z przyjemnością wypijesz.
11 Nie zazdrość chwały grzesznikowi,
nie wiesz bowiem, jaka będzie jego zguba.
12 Nie miej upodobania w tym, co się podoba bezbożnym,
pamiętaj, że nie będą usprawiedliwieni - aż do Otchłani.
13 Daleko bądź od człowieka, co ma władzę zabijania,
a nie doznasz obawy śmierci,
a jeśli się doń zbliżysz, nie popełniaj zdrożności,
by nie odebrał ci życia.
Pamiętaj, że chodzisz wśród sideł
i na krawędzi murów miasta się przechadzasz.
14 Według możności staraj się zyskiwać życzliwość bliźnich,
a naradzaj się z mądrymi!
15 Wiedź rozmowę z rozumnymi,
a każda przemowa twoja niech będzie o Prawie Najwyższego.
16 Mężowie sprawiedliwi niech będą twoimi współbiesiadnikami,
a w bojaźni Pańskiej niech będzie twoja radość!
17 Ręka rzemieślników czyni dzieło godne pochwały,
a rządca ludu okaże mądrość przez swoją mowę.
18 Będą się bali w mieście człowieka, co umie władać językiem,
a porywczy w mowie ściągnie na siebie nienawiść.

1 Nie sprzeczaj się z człowiekiem potężnym,
abyś przypadkiem nie wpadł w jego ręce.
2 Nie spieraj się z człowiekiem bogatym,
by nie przeciwstawił ci ciężaru [złota].
Złoto bowiem zgubiło wielu
i serca królów uwiodło.
3 Nie sprzeczaj się z człowiekiem gadatliwym
i nie dorzucaj drew do jego ognia!
4 Unikaj poufałości z prostakiem,
aby twoi przodkowie nie byli znieważani.
5 Nie czyń wyrzutów człowiekowi, co się odwraca od grzechu,
pamiętaj, że wszyscy jesteśmy godni kary.
6 Nie uwłaczaj człowiekowi w jego starości,
albowiem i z nas niektórzy się zestarzeją.
7 Nie okazuj radości nad zmarłym,
pamiętaj, że wszyscy pomrzemy.
8 Nie gardź opowiadaniem mędrców,
a zajmuj się ich przypowieściami,
albowiem od nich zdobędziesz naukę,
abyś mógł urzędować u władców.
9 Nie odsuwaj od siebie opowiadania starców,
albowiem i oni nauczyli się go od swoich ojców;
od nich i ty nauczysz się rozumu,
by w czasie potrzeby dać odpowiedź.
10 Nie podpalaj węgli grzesznika,
abyś nie spłonął w ogniu ich płomienia.
11 Nie cofaj się przed zuchwalcem,
aby się nie zasadził jak sidło przeciw tobie.
12 Nie pożyczaj człowiekowi możniejszemu od siebie,
a jeślibyś pożyczył, uważaj to za stracone!
13 Nie ręcz ponad swoją możliwość,
a jeśliś poręczył, troszcz się jako płatnik!
14 Nie prawuj się ze sędzią,
ponieważ według jego uznania wydadzą mu wyrok.
15 Nie wyruszaj w drogę z człowiekiem nieroztropnie odważnym,
aby ci nie był ciężarem:
on bowiem według swej woli będzie postępować
i mógłbyś zginąć przez jego szaleństwo.
16 Nie wadź się z popędliwym
i nie wędruj z nim przez pustynię,
albowiem krew w oczach jego jest niczym,
a zabije cię tam, gdzie nie będzie pomocy.
17 Nie naradzaj się z głupim,
bo nie potrafi rozmowy zachować w tajemnicy.
18 Wobec obcego nie zdradzaj tajemnic,
nie wiesz bowiem, co wymyśli.
19 Nie otwieraj swego serca każdemu człowiekowi,
abyś nie usunął od siebie szczęścia.

1 Nie czyń zła, aby cię zło nie pochłonęło.
2 Odstąp od nieprawości, a ona odstąpi od ciebie.
3 Synu, nie siej [przestępstw] w bruzdy niesprawiedliwości,
a nie będziesz żął jej siedmiokrotnych plonów.
4 Nie szukaj u Pana władzy
ani u króla zaszczytnego miejsca!
5 Nie usprawiedliwiaj się przed Panem
i nie staraj się uchodzić za mądrego przed królem!
6 Nie staraj się być sędzią,
bo może nie zdołasz wykorzenić niesprawiedliwości
lub zlękniesz się oblicza władcy
i dasz zgorszenie, wbrew swej uczciwości.
7 Nie występuj przeciw ludowi miasta
ani nie uniżaj się przed pospólstwem!
8 Nie dodawaj ponownie grzechu do grzechu,
albowiem i za jeden nie będziesz wolny od kary.
9 Nie mów: «Wejrzy na wielką liczbę mych darów
i kiedy złożę ofiarę Bogu Najwyższemu, przyjmie ją».
10 Niech ci nie zabraknie ufności w czasie twej modlitwy
i nie zaniedbuj czynić jałmużny!
11 Nie naśmiewaj się z człowieka, który w duszy jest rozgoryczony,
jest bowiem Ktoś, kto poniża ale i wywyższa.
12 Przeciw bratu nie uprawiaj kłamstwa
ani nie czyń podobnie wobec przyjaciela!
13 Nie mów żadnego kłamstwa,
albowiem trwanie w nim wcale nie prowadzi do dobrego.
14 Na zgromadzeniu starszych nie bądź gadatliwy,
a w modlitwie swej nie powtarzaj [tylko] słów!
15 Nie czuj wstrętu do pracy uciążliwej
i do uprawy roli, której Twórcą jest Najwyższy.
16 Nie doliczaj siebie do mnóstwa grzeszników,
pamiętaj, że gniew karzący nie zwleka.
17 Upokórz bardzo swą duszę,
albowiem karą dla bezbożnych ogień i robak.
18 Nie wymieniaj przyjaciela za pieniądze
ani brata prawdziwego za złoto z Ofiru.
19 Nie odchodź od żony mądrej i dobrej,
albowiem miłość jej cenniejsza niż złoto.
20 Nie krzywdź sługi rzetelnie pracującego
ani najemnika oddającego się zajęciu z całej duszy!
21 Dusza twa niech miłuje rozumnego sługę
i nie pozbawiaj go wolności!

Dzieci i żona

22 Posiadasz stada? Doglądaj ich,
a jeśli masz z nich pożytek, niech zostaną przy tobie!
23 Masz dzieci? Wychowuj je,
zginaj im karki od młodości!
24 Córki posiadasz? Czuwaj nad ich ciałem,
a nie uśmiechaj się do nich!
25 Wydaj za mąż córkę, a dokonasz wielkiego dzieła,
ale daj ją mądremu mężowi!
26 Masz żonę według twego upodobania, nie odrzucaj jej,
ale znienawidzonej nie obdarzaj zaufaniem.

Rodzice

27 Z całego serca czcij swego ojca,
a boleści rodzicielki nie zapominaj!
28 Pamiętaj, że oni cię zrodzili,
a cóż im zwrócisz za to, co oni tobie dali?

Kapłani

29 Z całej swej duszy czcij Pana
i szanuj Jego kapłanów!
30 Z całej siły miłuj Tego, co cię stworzył,
i nie porzucaj sług Jego ołtarza!
31 Bój się Pana i oddawaj cześć kapłanowi,
oddaj cześć mu należną, jak ci nakazano:
pierwociny z ofiary przebłagalnej, dar łopatek
z ofiary oczyszczenia i pierwociny rzeczy świętych.

Biedni i doświadczeni

32 Wyciągnij rękę do ubogiego,
aby twoje błogosławieństwo było pełne.
33 Miej dar łaskawy dla każdego, kto żyje,
nawet umarłym nie odmawiaj oznak przywiązania!
34 Nie usuwaj się od płaczących
i smuć się ze smucącymi!
35 Nie ociągaj się z odwiedzeniem chorego człowieka,
albowiem za to będą cię miłować.

Roztropność i zastanowienie

36 We wszystkich sprawach pamiętaj o swym kresie,
a nigdy nie zgrzeszysz.

2 Nie oddawaj siebie na wolę swych żądz,
abyś jak bawół nie był [nimi] miotany.
3 Liście zmarnujesz, owoce zniszczysz
i pozostawisz siebie jak uschłe drzewo.
4 Zła żądza zgubi tego, kto jej nabył,
i uczyni go uciechą dla wrogów.

Przyjaciele

5 Miła mowa pomnaża przyjaciół,
a język uprzejmy pomnaża miłe pozdrowienia.
6 Żyjących z tobą w pokoju może być wielu,
ale gdy idzie o doradców, [niech będzie] jeden z tysiąca!
7 Jeżeli chcesz mieć przyjaciela, posiądź go po próbie,
a niezbyt szybko mu zaufaj!
8 Bywa bowiem przyjaciel, ale tylko na czas jemu dogodny,
nie pozostanie nim w dzień twego ucisku.
9 Bywa przyjaciel, który przechodzi do nieprzyjaźni
i wyjawia wasz spór na twoją hańbę.
10 Bywa przyjaciel, ale tylko jako towarzysz stołu,
nie wytrwa on w dniu twego ucisku.
11 W powodzeniu twoim będzie jak [drugi] ty,
z domownikami twymi będzie w zażyłości.
12 Jeśli zaś zostaniesz poniżony, stanie przeciw tobie
i skryje się przed twym obliczem.
13 Od nieprzyjaciół bądź z daleka
i miej się na baczności przed twymi przyjaciółmi.
14 Wierny bowiem przyjaciel potężną obroną,
kto go znalazł, skarb znalazł.
15 Za wiernego przyjaciela nie ma odpłaty
ani równej wagi za wielką jego wartość.
16 Wierny przyjaciel jest lekarstwem życia;
znajdą go bojący się Pana.

Zdobywanie mądrości

17 Kto się boi Pana, dobrze pokieruje swoją przyjaźnią,
bo jaki jest on, taki i jego bliźni.
18 Synu, od młodości swej staraj się o naukę,
a będziesz ją nabywał aż do siwizny.
19 Jak oracz i siewca przystępuj do niej
i czekaj na dobry jej plon;
trochę się utrudzisz pracując nad nią,
ale wnet będziesz spożywał jej owoce.
20 Jakże bardzo twarda jest dla nieuków,
a lekkoduch w niej nie wytrwa.
21 Jak potężny kamień próby go przytłoczy
i nie będzie zwlekał z jej odrzuceniem.
22 Mądrość bowiem, zgodnie ze swą nazwą,
nie dla wielu jest dostrzegalna.
23 Słuchaj, synu, przyjmij me zasady,
a rady mojej nie odrzucaj!
24 Włóż nogi w jej dyby,
a szyję swą w jej obrożę!
25 Poddaj ramiona swe i dźwignij ją,
a nie zżymaj się na jej więzy!
26 Całą duszą zbliż się do niej
i strzeż jej dróg ze wszystkich sił!
27 Ubiegaj się o nią, szukaj, a da ci się poznać,
a gdy ją posiądziesz, nie wypuszczaj z objęć!
28 Na koniec bowiem znajdziesz miejsce jej odpoczynku,
a to ci się w radość obróci.
29 Dyby jej będą ci walną obroną,
a obroża jej strojem zaszczytnym.
30 Złota bowiem jest na niej szata,
a więzy jej są z nici purpurowych.
31 Jak strój wspaniały ją przywdziejesz,
jak wieniec radosnego uniesienia włożysz na siebie.
32 Jeżeli jej będziesz pożądał, posiądziesz naukę,
jeśli dołożysz uwagi, zdatny będziesz do zrobienia wszystkiego.
33 Jeżeli będziesz lubił słuchać, nauczysz się,
i jeśli nakłonisz ucha swego, będziesz mądry.
34 Stań na zgromadzeniu starszych:
a [jeśli] kto jest mądry, przyłącz się do niego!
35 Chętnie słuchaj wszelkiego wykładu rzeczy Bożych,
a przysłowia rozumne niech nie ujdą twojej uwagi!
36 Jeżeli ujrzysz kogoś mądrego, już od wczesnego rana idź do niego,
a stopa twoja niech ściera progi drzwi jego!
37 Rozmyślaj nad zarządzeniami Pana,
a przykazaniami Jego zawsze pilnie się zajmuj!
On sam umocni twe serce,
a pożądana mądrość będzie ci dana.

1 Nie polegaj na swoich bogactwach
i nie mów: «Jestem samowystarczalny».
2 Nie daj się uwieść żądzom i sile,
by iść za zachciankami swego serca.
3 Nie mów: «Któż mi ma coś do rozkazywania?»
Albowiem Pan z całą pewnością wymierzy ci sprawiedliwość.
4 Nie mów: «Zgrzeszyłem i cóż mi się stało?»
Albowiem Pan jest cierpliwy.
5 Nie bądź tak pewny darowania ci win,
byś miał dodawać grzech do grzechu.
6 Nie mów: «Jego miłosierdzie
zgładzi mnóstwo moich grzechów».
U Niego jest miłosierdzie, ale i zapalczywość,
a na grzeszników spadnie Jego gniew karzący.
7 Nie zwlekaj z nawróceniem do Pana
ani nie odkładaj tego z dnia na dzień:
nagle bowiem gniew Jego przyjdzie
i zginiesz w dniu wymiaru sprawiedliwości.
8 Nie polegaj na bogactwach niesprawiedliwie nabytych,
nic ci bowiem nie pomogą w nieszczęściu.

Kultura języka

9 Nie przewiewaj zboża przy każdym wietrze
ani nie chodź po każdej ścieżce -
takim jest bowiem grzesznik dwujęzyczny.
10 Twardo stój przy swym przekonaniu
i jedno miej tylko słowo!
11 Bądź skory do słuchania,
a odpowiadaj po namyśle!
12 Jeśli znasz się na rzeczy, odpowiedz bliźniemu,
a jeśli nie, rękę twą połóż na ustach!
13 W mowie jest chwała i hańba człowieka,
a język może sprowadzić jego upadek.
14 Bacz, abyś nie był nazwany oszczercą
i nie czyń swym językiem zasadzek.
Bo złodziej doznaje hańby,
a dwujęzyczny najgorszego napiętnowania.
15 Nie uchybiaj ani w wielkich, ani w małych rzeczach,
i nie stawaj się wrogiem zamiast być przyjacielem;
jak bowiem złe imię odziedziczy hańbę i naganę,
tak również grzesznik dwujęzyczny.

1 Synu, nie odmawiaj biedakowi rzeczy niezbędnych do życia
i oczu potrzebującego nie męcz zwlekaniem!
2 Nie dręcz duszy głodnego
i nie pobudzaj do gniewu człowieka w jego niedostatku!
3 Serca rozgniewanego w większy zamęt nie wprowadzaj
i nie zwlekaj z datkiem dla potrzebującego!
4 Nie odpychaj żebrzącego w strapieniu,
a od ubogiego nie odwracaj swej twarzy!
5 Nie odwracaj oka od proszącego
i nie dawaj człowiekowi sposobności, aby cię przeklinał.
6 Gdy bowiem przeklnie cię w gorzkości duszy,
Ten, co go stworzył, wysłucha jego życzenia.
7 Czyń siebie godnym kochania w zgromadzeniu,
a przed władcą skłaniaj głowę!
8 Nakłoń ucha swego biednemu
i łagodnie odpowiedz mu spokojnymi słowami!
9 Wyrwij krzywdzonego z ręki krzywdzącego,
a gdy sądzić będziesz, nie bądź małodusznym!
10 Bądź ojcem dla sierot,
jakby mężem dla ich matki,
a staniesz się jakby synem Najwyższego,
i miłować cię On będzie bardziej niż twoja matka.

Zasady postępowania Mądrości

11 Mądrość wywyższa swych synów
i ma pieczę o tych, którzy jej szukają.
12 Kto ją miłuje, miłuje życie,
a kto dla niej rano wstaje, będzie napełniony weselem.
13 Kto ją posiądzie, odziedziczy chwałę,
a gdzie ona wejdzie, tam Pan błogosławi.
14 Którzy jej służą, oddają cześć Świętemu,
a miłujących ją Pan będzie miłował.
15 Kto jej słucha, sądzić będzie narody,
a kto do niej się przykłada, mieszkać będzie spokojnie.
16 Kto jej zaufa, ten ją odziedziczy
i posiadać ją będą jego pokolenia.
17 W początkach powiedzie go trudnymi drogami,
bojaźnią i strachem go przejmie,
dręczyć go będzie swoją nauką,
aż nabierze zaufania do jego duszy
i wypróbuje go przez swe nakazy;
18 następnie powróci do niego po drodze gładkiej i rozraduje go,
i odkryje mu swe tajemnice.
19 A jeśliby zszedł na bezdroża, opuści go
i odda w moc jego upadku.

Wstyd i wzgląd ludzki

20 Uważaj na okoliczności i strzeż się złego,
a nie będziesz się wstydził samego siebie.
21 Jest bowiem wstyd, co grzech sprowadza,
i wstyd, który jest chwałą i łaską.
22 Nie miej względu na osobę ze szkodą dla swej duszy
i nie wstydź się aż tak, by to było twoim upadkiem.
23 Nie powstrzymuj mowy, gdy jej potrzeba,
24 mądrość bowiem poznaje się z mowy,
a naukę - ze słów języka.
25 Nie sprzeciwiaj się prawdzie,
ale wstydź się swej nieumiejętności!
26 Nie wstydź się wyznać swych grzechów,
a nie zmagaj się z prądem rzeki!
27 Nie płaszcz się przed człowiekiem głupim
i nie kieruj się względem na osobę władcy.

Prawda i dobroć

28 Aż do śmierci stawaj do zapasów o prawdę,
a Pan Bóg będzie walczył o ciebie.
29 Nie bądź odważny w języku,
a gnuśny i leniwy w swych czynach.
30 Nie bądź jak lew we własnym domu:
nie podejrzewaj domowników z urojonych przyczyn.
31 Nie miej ręki wydłużonej do brania,
a do dawania - skróconej.

1 Mnie, ojca, posłuchajcie, dzieci,
i tak postępujcie, abyście były zbawione.
2 Albowiem Pan uczcił ojca przez dzieci,
a prawa matki nad synami utwierdził.
3 Kto czci ojca, zyskuje odpuszczenie grzechów,
4 a kto szanuje matkę, jakby skarby gromadził.
5 Kto czci ojca, radość mieć będzie z dzieci,
a w czasie modlitwy swej będzie wysłuchany.
6 Kto szanuje ojca, długo żyć będzie,
a kto posłuszny jest Panu, da wytchnienie swej matce:
7 jak panom służy tym, co go zrodzili.
8 Czynem i słowem czcij ojca swego,
aby spoczęło na tobie jego błogosławieństwo.
9 Albowiem błogosławieństwo ojca podpiera domy dzieci,
a przekleństwo matki wywraca fundamenty.
10 Nie przechwalaj się niesławą ojca,
albowiem hańba ojca nie jest dla ciebie chwałą.
11 Chwała dla każdego człowieka płynie ze czci ojca,
a matka w niesławie jest ujmą dla dzieci.
12 Synu, wspomagaj swego ojca w starości,
nie zasmucaj go w jego życiu.
13 A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość,
nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił.
14 Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie,
w miejsce grzechów zamieszka u ciebie.
15 W dzień utrapienia wspomni się o tobie,
jak szron w piękną pogodę, tak rozpłyną się twoje grzechy.
16 Kto porzuca ojca swego, jest jak bluźnierca,
a przeklęty przez Pana, kto pobudza do gniewu swą matkę.

Pokora

17 Synu, w sposób łagodny prowadź swe sprawy,
a każdy, kto jest prawy, będzie cię miłował.
18 O ile wielki jesteś, o tyle się uniżaj,
a znajdziesz łaskę u Pana.
20 Wielka jest bowiem potęga Pana
i przez pokornych bywa chwalony.
21 Nie szukaj tego, co jest zbyt ciężkie,
ani nie badaj tego, co jest zbyt trudne dla ciebie.
22 O tym rozmyślaj, co ci nakazane,
bo rzeczy zakryte nie są ci potrzebne.
23 Nie trudź się niepotrzebnie nad tym, co siły twoje przechodzi -
więcej, niż zniesie rozum ludzki, zostało ci objawione.
24 Wielu bowiem domysły ich w błąd wprowadziły
i o złe przypuszczenia potknęły się ich rozumy.

Pycha

26 Serce twarde na końcu dozna klęski,
a miłujący niebezpieczeństwo w nim zginie.
27 Serce twarde obciąży się utrapieniami,
a zuchwalec będzie dodawał grzech do grzechu.
28 Na chorobę pyszałka nie ma lekarstwa,
albowiem nasienie zła w nim zapuściło korzenie.
29 Serce rozumnego rozważa przypowieści,
a ucho słuchacza jest pragnieniem mędrca.

Miłosierdzie względem biednych

30 Woda gasi płonący ogień,
a jałmużna gładzi grzechy.
31 Kto dobrodziejstwami za dobrodziejstwa odpłaca, pamięta o przyszłości,
a w chwili potknięcia się znajdzie podporę.

1 Synu, jeżeli masz zamiar służyć Panu,
przygotuj swą duszę na doświadczenie!
2 Zachowaj spokój serca i bądź cierpliwy,
a nie trać równowagi w czasie utrapienia!
3 Przylgnij do Niego, a nie odstępuj,
abyś był wywyższony w twoim dniu ostatnim.
4 Przyjmij wszystko, co przyjdzie na ciebie,
a w zmiennych losach utrapienia bądź wytrzymały!
5 Bo w ogniu doświadcza się złoto,
a ludzi miłych Bogu - w piecu utrapienia.
6 Bądź Mu wierny, a On zajmie się tobą,
prostuj swe drogi i Jemu zaufaj!
7 Którzy boicie się Pana, oczekujcie Jego zmiłowania,
nie zbaczajcie z drogi, abyście nie upadli.
8 Którzy boicie się Pana, zawierzcie Mu,
a nie przepadnie wasza zapłata.
9 Którzy boicie się Pana, spodziewajcie się dobra,
wiecznego wesela i zmiłowania!
10 Popatrzcie na dawne pokolenia i zobaczcie:
któż zaufał Panu, a został zawstydzony?
Albo któż trwał w bojaźni Pańskiej i był opuszczony?
Albo któż wzywał Go, a On nim wzgardził?
11 Dlatego że Pan jest litościwy i miłosierny,
odpuszcza grzechy i zbawia w czasie utrapienia.
12 Biada sercom tchórzliwym, rękom opuszczonym
i grzesznikowi chodzącemu dwiema ścieżkami.
13 Biada sercu zniechęconemu: ponieważ nie ma ufności,
nie dozna opieki.
14 Biada wam, którzy straciliście cierpliwość:
cóż uczynicie, kiedy Pan nawiedzi?
15 Którzy się Pana boją, będą posłuszni Jego słowom,
a miłujący Go pójdą Jego drogami.
16 Którzy się Pana boją, będą szukać Jego upodobania,
a miłujący Go w Prawie znajdą nasycenie.
17 Którzy się Pana boją, przygotują swe serca,
a przed obliczem Jego uniżą swe dusze.
18 Wpadnijmy raczej w ręce Pana
niż w ręce ludzi:
jaka jest bowiem Jego wielkość,
takie też i miłosierdzie.